آزمایش زندان استنفورد: نقش زندانی و نگهبان واقعا چه تغییری ایجاد کرد؟

آزمایش زندان استنفورد: یه نگاه به تأثیر نقشِ زندانی و نگهبان

تو آگوست سال ۱۹۷۱، یه روانشناس به اسم فیلیپ زیمباردو و همکاراش، یه آزمایشی رو طراحی کردن تا ببینن آدم وقتی نقش یه زندانی رو داره یا یه نگهبان چه تغییری می‌کنه. اسم این آزمایش هم شد آزمایش زندان استنفورد که بهش آزمایش زیمباردو هم می‌گن و یهو تبدیل شد به یکی از معروف‌ترین و در عین حال جنجالی‌ترین مطالعات تاریخ روانشناسی. این تحقیق، سال‌هاست که کلی تو کتاب‌های درسی و مقاله‌ها و کلاس‌های روانشناسی و حتی فیلم‌ها به‌عنوان یه موضوع اساسی تدریس می‌شه. حالا بریم ببینیم این آزمایش چی بود، چه نتایجی داد و چه انتقادایی بهش وارد شد.

هدف آزمایش زندان استنفورد چی بود؟

زیمباردو یه زمانی همکلاسی استنلی میلگرام، روانشناس معروف بود. میلگرام به‌خاطر آزمایش معروف اطاعتش همه جا اسم در کرده بود و زیمباردو هم دنبال این بود که تحقیقات میلگرام رو گسترش بده. اون می‌خواست اثر شرایط و موقعیت رو روی رفتار آدم‌ها بیشتر بررسی کنه. به‌طور خاص، محقق‌ها می‌خواستن بفهمن کسایی که تو یه محیط شبیه‌سازی شده‌ی زندان قرار می‌گیرن، چه واکنشی نشون می‌دن. این سوال براشون مطرح بود که آیا آدمای سالم، از نظر جسمی و روانی، که می‌دونن دارن تو یه آزمایش شرکت می‌کنن، ممکنه تو یه محیط زندان، رفتارشون تغییر کنه؟

متغیرهای مختلف تو تحقیقات روانشناسی

شرکت‌کننده‌های آزمایش زندان استنفورد

برای این آزمایش، محقق‌ها یه زندون الکی رو تو زیرزمین دانشکده روانشناسی دانشگاه استنفورد درست کردن. بعد ۲۴ تا دانشجو رو که داشتن لیسانس می‌گرفتن انتخاب کردن تا نقش زندانی و نگهبان رو بازی کنن. این دانشجوها از بین ۷۰ نفر داوطلب انتخاب شده بودن. این افراد هیچ سابقه‌ی کیفری، مشکل روانی و بیماری خاصی نداشتن. هر داوطلب توافق کرد که یه تا دو هفته تو آزمایش شرکت کنه و بابتش روزی ۱۵ دلار بگیره.

محیط و روال کار

زندان شبیه‌سازی شده، ۳ تا سلول داشت که هر کدومش یه چیزی حدود دو در سه متر بود. هر سلول، سه تا تخت داشت و سه تا زندانی توش جا می‌شد. چند تا اتاق دیگه هم برای نگهبانا و رئیس زندان در نظر گرفته شده بود. یه فضای کوچیک هم به‌عنوان سلول انفرادی و یه حیاط کوچیک هم برای زندانیا وجود داشت. اون ۲۴ تا داوطلب هم به‌صورت تصادفی تقسیم شدن به دو گروه، یا زندانی یا نگهبان. زندانیا باید ۲۴ ساعته تو زندان الکیا می‌موندن. نگهبانا هم، تو تیم‌های سه‌نفره و شیفت‌های ۸ ساعته کار می‌کردن. بعد از هر شیفت هم اجازه داشتن برگردن خونه تا شیفت بعدی.

محقق‌ها تونستن رفتار زندانیا و نگهبانا رو با دوربین و میکروفن‌های مخفی زیر نظر بگیرن.

نتایج آزمایش زندان استنفورد

حالا این آزمایش زیمباردو چه نتیجه‌ای داشت؟ در حالی که قرار بود آزمایش ۱۴ روز طول بکشه، ولی به خاطر شرایطی که برای دانشجوها پیش اومد، بعد از ۶ روز متوقف شد. نگهبانا شروع کردن به رفتارهای آزاردهنده و زندانیا هم علائم استرس و اضطراب شدید نشون می‌دادن. اینا نکات مهمی بودن:

• در حالی که زندانیا و نگهبانا می‌تونستن هر جوری که دلشون می‌خواد با هم رفتار کنن، ولی رفتارشون خصمانه و حتی غیرانسانی شده بود.
• نگهبانا، رفتارهای تهاجمی و آزاردهنده‌ای رو شروع کردن و زندانیا هم منزوی و افسرده شده بودن.
• پنج نفر از زندانیا شروع کردن به تجربه احساسات بد، مثل گریه و اضطراب شدید و مجبور شدن زودتر از آزمایش برن.

حتی خود محقق‌ها هم داشتن از درک واقعیت دور می‌شدن. زیمباردو که خودش نقش رئیس زندان رو داشت، رفتارهای آزاردهنده‌ی نگهبانا رو نادیده می‌گرفت، تا اینکه یه دانشجوی تحصیلات تکمیلی به اسم کریستینا ماسلَچ، به شرایط بد زندان و اینکه آزمایش داره غیراخلاقی پیش می‌ره اعتراض کرد.

یکی از توضیحاتی که برای نتایج این آزمایش وجود داره، ایده «از خود بی‌خود شدن» هست. این ایده می‌گه که وقتی آدم عضوی از یه گروه بزرگ می‌شه، ممکنه کارهایی رو انجام بده که اگه خودش بود، هیچ‌وقت انجام نمی‌داد.

تأثیرات روانی زندانی بودن

تأثیر آزمایش زندان زیمباردو

این آزمایش خیلی معروف شد و همه جا، تو کتابای درسی و نشریه‌های دیگه بهش اشاره می‌شد.

آزمایش زندان استنفورد و اثراتی که رو رفتار آدم‌ها داشت

به گفته‌ی زیمباردو و همکاراش، آزمایش زندان استنفورد نشون داد که شرایط چقدر تو رفتار آدم تأثیر داره. وقتی نگهبانا تو موقعیت قدرت قرار گرفتن، شروع کردن به رفتارهایی که تو زندگی معمولی یا موقعیت‌های دیگه از خودشون نشون نمی‌دادن. زندانیا هم که هیچ کنترلی نداشتن، کم‌کم مطیع و افسرده شدن. مجله‌ی فارغ‌التحصیلان استنفورد، تو سال ۲۰۱۱، جشن چهلمین سالگرد این آزمایش رو گرفت و یه نگاهی بهش انداخت. تو این مقاله، مصاحبه‌هایی با چند نفر از کسایی که تو این آزمایش نقش داشتن، مثل زیمباردو و محققای دیگه و همچنین بعضی از شرکت‌کننده‌ها منتشر شد.

تو این مصاحبه‌ها، ریچارد یاکو، یکی از زندانیای این آزمایش، گفت که این آزمایش نشون داد نقش‌ها و انتظارات اجتماعی چقدر تو رفتار آدم تأثیر داره. سال ۲۰۱۵، این آزمایش، موضوع یه فیلم سینمایی به اسم «تجربه زندان استنفورد» شد که اتفاقات سال ۱۹۷۱ رو به تصویر می‌کشید.

انتقادها به آزمایش زندان استنفورد

بعد از این آزمایش، انتقادای زیادی بهش وارد شد. بعضی از این انتقادها اینا بودن:

• مسائل اخلاقی: آزمایش زندان استنفورد به‌عنوان یه نمونه از تحقیقات غیراخلاقی شناخته می‌شه. این آزمایش به خاطر رعایت نکردن استانداردهایی که تو یه سری قوانین اخلاقی (مثل کد اخلاق انجمن روان‌شناسی آمریکا) تعیین شده، توسط محققای امروزی قابل تکرار نیست.
• چرا آزمایش زیمباردو غیراخلاقی بود؟ آزمایش زیمباردو به این دلیل غیراخلاقی تلقی می‌شه که رضایت کامل از شرکت‌کننده‌ها گرفته نشده بود، از شرکت‌کننده‌ها سوءاستفاده شده بود و بعد از آزمایش، جلسات توضیحی مناسبی برگزار نشده بود. تحقیقات جدید نشون می‌ده که مسائل اخلاقی دیگه‌ای هم وجود داشته که اعتبار علمی آزمایش رو زیر سؤال می‌بره، از جمله اینکه ممکنه محقق‌ها رفتارهای آزاردهنده رو تشویق کرده باشن.
• عدم تعمیم‌پذیری: بعضی منتقدا معتقدن که این مطالعه به دلیل عوامل مختلف، قابل تعمیم نیست. نمونه‌ی شرکت‌کننده‌ها (که بیشترشون مردای سفیدپوست و طبقه‌ی متوسط بودن) نماینده‌ی کل جامعه نبودن و در نتیجه، نتایج این آزمایش رو نمی‌شه به بقیه جوامع تعمیم داد.
• غیرواقعی بودن: آزمایش زندان زیمباردو به خاطر عدم اعتبار بوم‌شناختی هم مورد انتقاده. اعتبار بوم‌شناختی یعنی این که یه آزمایش شبیه‌سازی شده، چقدر با شرایط واقعی که می‌خواد شبیه‌سازی کنه، شباهت داره. محقق‌ها سعی کردن محیط زندان رو بازسازی کنن، ولی نتونستن همه‌ی متغیرهای محیطی و موقعیت‌های زندگی زندان رو به‌طور کامل شبیه‌سازی کنن.

انتقادهای جدید

بررسیای اخیر از آرشیوهای آزمایش و مصاحبه با شرکت‌کننده‌ها، مشکلات بزرگی رو تو روش تحقیق، طراحی و روال کار آزمایش نشون داده. اینا، اعتبار، ارزش و حتی اصالت مطالعه رو زیر سوال می‌بره. این گزارش‌ها، شامل بررسی سوابق مطالعه و مصاحبه‌های جدید با شرکت‌کننده‌ها، همچنین تأیید کرده که بعضی از یافته‌ها و فرضیات کلیدی آزمایش زیر سؤال رفته. از جمله مسائلی که مطرح شده:

• یکی از شرکت‌کننده‌ها گفته که برای اینکه از آزمایش بیرون بره، یه بحران ساختگی درست کرده چون نگران نمرات درسیش بوده.
• شرکت‌کننده‌های دیگه هم گزارش دادن که رفتارشونو تغییر دادن تا به «پیشرفت» آزمایش کمک کنن.
• شواهد نشون می‌ده که محقق‌ها رفتار نگهبانا رو تشویق کردن و تو ایجاد رفتارهای آزاردهنده توسط اون‌ها نقش داشتن.

تو سال ۲۰۱۹، مجله‌ی American Psychologist یه مقاله‌ای منتشر کرد که به این آزمایش معروف انتقاد داشت. تو این مقاله به عدم اعتبار علمی مطالعه اشاره شده و نتیجه‌گیری شده که آزمایش زندان استنفورد «یه مطالعه‌ی خیلی ایراددار بوده که باید زودتر متوقف می‌شد.» زیمباردو هم تو بیانیه‌ای که تو وب‌سایت رسمی آزمایش منتشر کرد، تأکید کرد که این انتقادها، نتیجه‌گیری اصلی مطالعه رو که نشون می‌ده نیروهای موقعیتی می‌تونن رفتار آدم رو به شیوه‌های مثبت و منفی تغییر بدن، تضعیف نمی‌کنه.

حرف آخر

آزمایش زندان استنفورد، هم تو حوزه روان‌شناسی و هم بیرون از اون، شناخته شده‌ست. در حالی که این مطالعه به دلایل مختلف، خیلی وقته که مورد انتقاده، انتقادهای جدید به روال کار این مطالعه، نقص‌های علمی آزمایش رو بیشتر نشون می‌ده.

تأثیر سلامت روان بر زندانیای تازه آزاد شده