مواد مخدر، اعتیاد، و راه درمان: هرآنچه باید بدانید (و نمی‌دانستید!)

یادداشتی دربارهٔ یه اصطلاح

مردم معمولاً وقتی می‌خوان از مواد حرف بزنن و بگن طرف مشکل داره، از اصطلاح “سوءمصرف مواد” استفاده می‌کنن. امّا، تو “راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی” (DSM-5-TR) دیگه این کلمه رو نمی‌بینید. این اصطلاح یه جورایی داره قدیمی می‌شه و ترجیح میدن به جاش بگن “استفادهٔ نادرست از مواد”، “اختلال مصرف مواد” یا خیلی ساده “مصرف مواد”. مؤسسهٔ ملی سوءمصرف مواد (NIDA) هم می‌گه “سوءمصرف” دیگه استفاده نمی‌شه، چون یه حس بد و منفی داره و آدمو یاد جریمه و قضاوت می‌اندازه. در کل، سوءمصرف مواد یعنی یه الگوی مصرف ضرررسان از هر ماده‌ای که آدم بخواد باهاش حالشُ عوض کنه. این مواد می‌تونن الکل باشن، داروهای نسخه‌ای و بدون نسخه، مواد مخدر غیرقانونی، مواد استنشاقی و حلال‌ها، نیکوتین و حتّی قهوه. “سوءمصرف” گاهی به‌خاطر مصرف یه ماده به روشی هست که اصلاً قرار نبوده یا مقدارش از اونچه پزشک گفته بیشتره. البته اینم بگم، یه نفر ممکنه از یه ماده‌ای استفاده بکنه، ولی نه معتاد بشه و نه حتّی به اختلال مصرف مواد دچار شه، همون‌طور که تو “راهنمای تشخیصی آماری اختلالات روانی، ویرایش پنجم، بازنگری متن” (DSM-5-TR) تعریف شده.

یه نگاه سرسری

متخصصا، سوءمصرف موادُ این‌جوری تعریف می‌کنن: مصرف مکرّر که باعث مشکل و عواقب منفی می‌شه. عوامل زیادی تو این قضیه دخیلن، مثل ژنتیک و شرایط محیطی. مواد اعتیادآور که می‌تونن باعث مصرف و سوءمصرف بشن، شامل مواد مخدر غیرقانونی (مثل کوکائین، توهم‌زاها و هروئین) و همین‌طور داروهای تجویزی (مثل بنزودیازپین‌ها و مسکن‌ها) و مواد قانونی (مثل نیکوتین و الکل) هستن. اگه آدم بتونه علائم سوءمصرف رو بشناسه، می‌فهمه کی باید بره دنبال درمان. درمان هم می‌تونه شامل دارو، مشاوره و حمایت اطرافیان باشه.

مصرف مواد با سوءمصرف مواد: فرقشون چیه؟

سوءمصرف مواد یعنی چی؟

اگه مصرف مواد یه مشکل اساسی ایجاد کنه، سازمان‌های بهداشتی اون رو سوءمصرف می‌دونن. مثلاً:

• ناتوانی‌ها
• نتونستن به مسئولیت‌ها عمل کردن
• مشکلات سلامتی
• کنترل از دست رفته
• مصرف خطرناک
• مشکلات اجتماعی

چندتا مثال از سوءمصرف مواد

به زبون ساده‌تر، اگه کسی:

• اون‌قدر مشروب بخوره که سردردای همیشگی بگیره،
• اون‌قدر دارو مصرف کنه که کار یا مدرسه‌شُ از دست بده،
• اون‌قدر ماری‌جوانا مصرف کنه که دوستاشُ از دست بده، یا
• معمولاً بیشتر از اون‌چه که می‌خواسته مصرف کنه،

به احتمال زیاد مصرف موادش رو سوءمصرف یا مصرف ضرررسان در نظر می‌گیرن.

چه چیزایی باعث سوءمصرف مواد می‌شن؟

مصرف مواد یه مسئلهٔ پیچیده‌ست که عوامل مختلفی روش تأثیر می‌ذاره. هیچ‌جوری نمی‌شه پیش‌بینی کرد کی معتاد می‌شه، امّا یه سری چیزا هستن که احتمال ابتلا به اعتیادو زیاد می‌کنن. ژن‌ها، مشکلات دیگهٔ روانی، شرایط محیطی و اتفاقات دوران رشد، همه تو این قضیه نقش دارن. دکتر پاول لیند، مدیر پزشکی روان‌پزشکی و مراقبت‌های مشترک تو “Ria Health” میگه:”آدما معمولاً اوّل برای این‌که حس بهتری داشته باشن، رابطهٔ بهتری بگیرن و لذت ببرن، الکل می‌خورن یا از مواد استفاده می‌کنن. متأسفانه، ضررهای مصرف مواد می‌تونه خیلی زود ظاهر بشه، بستگی داره به این‌که چه ماده‌ای، چه‌قدر و با چه فاصله‌ای مصرف بشه.” دکتر لیند اشاره می‌کنه سابقهٔ خانوادگی هم خیلی وقتا مهمه و می‌تونه شامل عوامل زیستی و رفتارهای آموخته‌شده باشه. آسیب‌پذیری یه نفر نسبت به سوءمصرف مواد تا یه حدی ژنتیکیه، امّا شرایط محیط هم خیلی مهمه. اگه آدم تو خانواده‌ای بزرگ شه که زیاد مشروب می‌خورن یا از مواد استفاده می‌کنن، احتمال این‌که خودش هم به اختلال مصرف مواد مبتلا شه، بیشتر می‌شه.

مصرف مواد غیرقانونی

وقتی آدما دربارهٔ “سوءمصرف مواد” حرف می‌زنن، معمولاً منظورشون استفاده از مواد مخدر غیرقانونیه. این مواد، علاوه‌بر این‌که حال آدمو عوض می‌کنن، می‌تونن قضاوت رو مختل کنن، ادراکات رو عوض کنن و زمان واکنش رو تغییر بدن و خطر تصادف و آسیب رو بالا ببرن. این مواد اوّل به این خاطر غیرقانونی اعلام شدن که احتمال اعتیادشون زیاد بوده یا عوارض خیلی بدی برای سلامتی داشتن. بعضیا معتقدن هر نوع استفاده از مواد غیرقانونی خطرناکه و به همین خاطرم سوءمصرفه. تو آمریکا، بعضی از معروف‌ترین مواد مخدر غیرقانونی شامل اینان:

• ماری‌جوانا
• متامفتامین
• کوکائین
• توهم‌زاها
• اکستازی یا مالی
• هروئین

جمع‌بندی

وقتی آدما از اصطلاح سوءمصرف مواد استفاده می‌کنن، معمولاً منظورشون استفاده از مواد مخدر غیرقانونی مثل کوکائین، هروئین و متامفتامین هست. این مواد به‌خاطر خطر بالای سوءمصرف و عوارض جانبی خطرناکشون غیرقانونی هستن.

مصرف تفریحی مواد مخدر

بعضی‌ها می‌گن استفادهٔ غیررسمی و گه‌گاهی از بعضی مواد ضرری نداره و فقط مصرفه، نه سوءمصرف. کسایی که خیلی از مصرف تفریحی مواد مخدر دفاع می‌کنن، مصرف‌کننده‌های ماری‌جوانان. اونا می‌گن ماری‌جوانا اعتیادآور نیست و خاصیت‌های مفیدی داره، برعکس مواد “سخت‌تر”. امّا تحقیقات جدید نشون داده حتّی ماری‌جوانا هم می‌تونه عوارض جسمی، روانی و حرکتی بیشتری نسبت به اون‌چه قبلاً فکر می‌کردیم، داشته باشه. تحقیقات نشون داده ماری‌جوانا می‌تونه خطرات جدّی کوتاه‌مدت و بلندمدت برای سلامتی داشته باشه. اختلال مصرف ماری‌جوانا با چیزایی مثل از دست دادن حافظه، مشکل داشتن تو تمرکز، کم شدن مهارت‌های حل مسئله، کم شدن کنترل احساسات و مشکل تو تصمیم‌گیری مرتبطه. مصرف ماری‌جوانا همچنین با افزایش خطر ابتلا به روان‌پریشی ربط داره. علاوه بر این، مؤسسهٔ ملی سوءمصرف مواد (NIDA) گزارش می‌ده کسایی که ماری‌جوانا مصرف می‌کنن، می‌تونن معتاد بشن. NIDA تخمین می‌زنه ۳۰٪ از کسایی که ماری‌جوانا مصرف می‌کنن، وابسته می‌شن. این خطر برای کسی که تو نوجوانی شروع به مصرف این ماده کرده، چهار تا هفت برابر بیشتره.

سوءمصرف مواد تجویزی

سوءمصرف مواد تجویزی تو چند دههٔ اخیر خیلی زیاد شده. مؤسسهٔ ملی سوءمصرف مواد تخمین می‌زنه بین ۸٪ تا ۱۲٪ از مریضای آمریکایی که داروهای مسکن اپیوئیدی تجویز می‌شن، به اختلال مصرف مواد دچار می‌شن. طبق گزارش مراکز کنترل و پیشگیری از بیماری‌ها (CDC)، تعداد مرگ‌های مربوط به اپیوئید بین سال‌های ۲۰۱۹ تا ۲۰۲۰، ۱۶٪ زیاد شده، جوری که تو سال ۲۰۲۰، به‌طور متوسط ۴۴ نفر تو هر روز، به‌خاطر اوردوز داروهای مسکن تجویزی جونشونُ از دست دادن. تو آمریکا، سه دستهٔ اصلی از داروهای تجویزی که معمولاً سوءمصرف می‌شن شامل اینان:

• اپیوئیدها
• داروهای آرام‌بخش سیستم عصبی مرکزی
• محرک‌ها

اینا شامل این داروها می‌شن:

• آمفتامین‌ها
• باربیتورات‌ها
• بنزودیازپین‌ها
• کدئین
• فنتانیل و همه‌چیزای شبیه بهش
• متادون
• متیل‌فنیدات
• مورفین
• اکسی‌کدون
• داروهای خواب

خلاصه

مصرف مواد می‌تونه شامل سوءمصرف داروهای تجویزی هم بشه که اعتیادآور هستن.

بقیه‌ی مواد که معمولاً سوءمصرف می‌شن

الکل، داروهای نسخه‌ای و بدون نسخه، مواد استنشاقی و حلال‌ها، حتّی قهوه و سیگارم می‌تونن به‌شکل مضری استفاده بشن. خیلی از بچه‌ها اوّلین تجربه‌شون با سوءمصرف مواد، استفاده از مواد استنشاقیه، چون اینا تو خیلی از محصولات خونگی هستن و راحت در دسترس‌ان.

الکل

الکل برای بزرگسالای بالای ۲۱ سال تو آمریکا قانونیه. امّا، برای این‌که مصرف الکل به یه سطح مضر برسه، لازم نیست خیلی الکل مصرف بشه، و این‌جاست که مصرف الکل می‌تونه به سوءمصرف الکل تبدیل شه.

خوردن الکل و خطراتش

خوردن پنج یا بیشتر لیوان نوشیدنی برای مردا (چهار تا برای زنا) تو یه جلسه، به‌عنوان مصرف افراطی شناخته می‌شه که می‌تونه به سلامت جسمی و روانیتون از راه‌های مختلف آسیب بزنه.

نیکوتین

نیکوتین به‌عنوان پرمصرف‌ترین مادهٔ مخدر تو دنیا شناخته می‌شه. با این‌که تو سال‌های اخیر مصرف سیگار کم شده، تخمین زده می‌شه ۲۸.۳ میلیون آمریکایی هنوزم سیگار می‌کشن، با وجود اثرات زیان‌بار اون که همه می‌دونن. باز هم، قانونی بودن یه ماده به‌این معنی نیست که نمی‌شه ازش سوءاستفاده کرد. این واقعیت که نیکوتین برای این‌که اثرات منفی‌شُ نشون بده، زمان زیادی می‌بره، احتمالاً تو سوءاستفادهٔ گسترده از تنباکو نقش داره.

کافئین

در حالی که نیکوتین پرمصرف‌ترین مادهٔ مخدّره، کافئین رایج‌ترین داروی عوض‌کننده‌ی حال تو دنیاست. و آره، مصرف بیش از حد کافئین می‌تونه به سلامتیتون آسیب برسونه. مطالعات همچنین یه رابطه‌ای بین مصرف کافئین و چندتا اختلال روانی پیدا کردن، مثل اختلال خواب ناشی از کافئین و اختلال اضطراب. به کسایی‌ که اختلال اضطراب عمومی دارن، اختلال پانیک، بی‌خوابی مزمن و ریفلاکس گوارشی دارن، معمولاً توصیه می‌شه که مصرف کافئینُ کم کنن یا اصلاً استفاده نکنن.

مواد سنتزی

به‌اصطلاح داروهای طراحی‌شده و داروهای سنتزی، مثل نمک‌های حمام و ماری‌جوانای سنتزی، می‌تونن سوءاستفاده بشن و احتمالاً خطرناک‌تر از بقیه‌ی داروها هستن. بقیهٔ داروهای طراحی‌شده که معمولاً سوءاستفاده می‌شن شامل اینان:

• آمفتامین‌ها
• اکستازی
• ال‌اس‌دی
• جی‌اچ‌بی
• کتامین
• روهیپنول (داروهای تجاوز جنسی)
• پی‌سی‌پی
• استروئیدهای آنابولیک

استروئیدهای آنابولیک خاصیت عوض‌کننده‌ی حال یا مست‌کننده ندارن، امّا بازم می‌شه ازشون سوءاستفاده کرد. استفاده از استروئیدهای آنابولیک برای بهتر کردن عملکرد یا بزرگ کردن ماهیچه‌ها و قدرت، به‌خاطر عوارض جانبی منفی استفاده از استروئید، سوءاستفاده محسوب می‌شه. این عوارض می‌تونن از مشکلات کوچیک تا خطرات جدی متغیّر باشن. اگه استفاده از یه ماده می‌تونه به شما آسیب برسونه، یعنی از اون ماده سوءاستفاده می‌کنید. از نظر تئوری، تقریباً از هر ماده‌ای می‌شه سوءاستفاده کرد.

خلاصه

سوءاستفاده از مواد می‌تونه شامل موادی مثل الکل، نیکوتین، کافئین، داروهای سنتزی و استروئیدهای آنابولیک بشه.

خطرات سوءمصرف مواد

وقتی جامعه تشخیص می‌ده استفاده از یه سری مواد خاص ضررداره، محدودیت‌های قانونی براشون می‌ذاره. این کار به‌خاطر محافظت از سلامت آدما و جلوگیری از هزینه‌های مربوط به منابع بهداشتی، کم شدن بهره‌وری، شیوع بیماری‌ها، جرم و زیاد شدن خطر بی‌خانمانیه (هرچند تأثیر جرم‌انگاری یه موضوع بحث‌برانگیزه). مرز بین استفاده و سوءاستفاده برای خیلی از مواد قانونی مشخص نیست. آیا خوردن چند لیوان الکل هر روز بعد از سر کار، استفاده‌ست یا سوءاستفاده؟ آیا خوردن دوتا فنجون قهوه تو صبح، استفاده‌ـه یا سوءاستفاده؟ همچنین، غیرمعمول نیست که آدما، تأثیر مصرف موادُ رو زندگیشون درک نکنن.

اگه نگران مصرف مواد هستید، دکتر لیند پیشنهاد می‌کنه از خودتون سؤالایی درباره عواقب منفی پزشکی، روانی، اجتماعی، قانونی و مالی مصرف مشروبات الکلی و مواد بپرسید. بررسی خوبی‌ها و بدی‌های ادامه‌دادن مصرف مواد، که بهش مصاحبهٔ انگیزشی هم میگن، معمولاً توسط متخصصای درمان اعتیاد به‌عنوان بخشی از فرآیند ارزیابی مصرف استفاده می‌شه. درک این خطرات می‌تونه کمک‌تون کنه علائم یه مشکل جدّی‌ رو بشناسید و انگیزه‌تونُ برای درمان بیشتر کنید.

مشکلات سلامتی جسمی

سوءمصرف مواد می‌تونه خطر مشکلات سلامتی جسمی، مثل بیماری‌های قلبی، سکته و سرطانُ زیاد کنه.

مشکلات سلامتی روانی

استفاده از مواد اغلب با مشکلات سلامتی روانی همراهه، ولی می‌تونه بعضی از شرایط رو بدترکنه یا بهشون دامن بزنه.

رفتارهای خطرناک

مصرف مواد می‌تونه خطر رفتارهای خطرناک، مثل رانندگی در حالت مستی و رابطه‌ی جنسی بدون مراقبت رو زیاد کنه.

خطرات قانونی

مصرف مواد غیرقانونی به‌معنی بیشتر شدن خطر عواقب قانونی، مثل دستگیر شدن و زندان رفتنه.

خلاصه

مصرف مواد هم خطرات فردی داره و هم اجتماعی. برای آدما، می‌تونه منجر به مشکلات سلامتی، مسائل روانی، رفتارهای خطرناک و مشکلات قانونی بشه. برای جامعه، مصرف مواد می‌تونه هزینه‌های مربوط به مشکلات سلامتی و کم شدن بهره‌وری رو زیاد کنه. همچنین می‌تونه به مشکلات اجتماعی مثل جرم کمک کنه.

چه‌جوری سوءمصرف موادُ بشناسیم

آیا مصرف مواد شما داره اذیتتون می‌کنه؟ اگه فکر می‌کنید این ممکنه درباره شما صدق کنه، مطمئن باشید تنها نیستید. بر اساس آخرین آمار، ۲۱.۸٪ از آمریکاییای بالای ۱۲ سال (یا ۶۱.۸ میلیون نفر) تو سال گذشته از داروهای غیرقانونی استفاده کردن و ۸.۹ میلیون نفر بالای ۱۲ سال از مواد مخدر نوعی اُپیوئیدی سوءاستفاده کردن. علائم اختلال مصرف مواد شامل اینان:

• ایجاد مقاومت نسبت به ماده، به‌طوری که برای رسیدن به همون اثر باید بیشتر مصرف کنید
• نتونستن مصرف یه ماده رو کنترل کنید
• نیاز به مصرف یه ماده به‌طور روزانه
• صرف زمان زیاد برای به‌دست آوردن، مصرف و بهبود یافتن از مصرف یه ماده
• مصرف مواد تو محیط‌های خطرناک
• غیبت از مدرسه یا کار به‌خاطر مصرف مواد یا خوب کار نکردن
• صرف نظر کردن از فعالیت‌های اجتماعی یا تفریحی به خاطر مصرف مواد
• ادامهٔ مصرف یه ماده با وجود عواقب منفی
• تجربهٔ علائم ترک، وقتی مصرف یه ماده رو قطع می‌کنید
• تغییرات تو خواب، اشتها و بهداشت شخصی
• تلاش برای پنهون‌کردن مصرف مواد از دیگران

اختلالات مصرف مواد

DSM-5-TR اختلالات مربوط به موادُ که ناشی از مصرف ۱۰ گروه جداگونه از داروهاست، شناسایی می‌کنه: الکل؛ کافئین؛ ماری‌جوانا؛ توهم‌زاها (فنتانیل یا آمینای مشابه و بقیهٔ توهم‌زاها، مثل ال‌اس‌دی)؛ مواد استنشاقی؛ اپیوئیدها؛ آرام‌بخش‌ها، خواب‌آورها یا ضد اضطراب‌ها؛ محرک‌ها (شامل مواد از نوع آمفتامین، کوکائین و بقیهٔ محرّک‌ها)؛ تنباکو؛ و بقیه‌ی مواد یا موادی که نمی‌شناسیم.

درمان مشکلات مصرف مواد

آیا تو پیدا کردن کمک برای مصرف موادتون، مردد هستید؟ دوباره، شما تنها نیستید. تو سال ۲۰۲۳، فقط حدود ۲۳.۶٪ از آدما درمان دریافت کردن. اگه سعی کردید تنهایی ترک کنید یا مصرفتونُ کم کنید و نتونستید، ممکنه بخواید گزینه‌های دیگه رو امتحان کنید و بیشتر دربارهٔ درمان مشکلات مصرف مواد یاد بگیرید. درمان اختلالات مصرف مواد ممکنه شامل درمان‌های رفتاری، داروها یا ترکیبی از روش‌های مختلف باشه. درمان شناختی رفتاری (CBT)، مدیریت شرایط و درمان تقویتی انگیزشی چند نوع از درمان‌هایی هستن که ممکنه استفاده بشن. داروها هم می‌تونن به کسایی‌ که به اعتیاد به اپیوئید، نیکوتین یا الکل مبتلان کمک کنن.

چه‌جوری از مصرف مواد جلوگیری کنیم

سابقهٔ خانوادگی، فشار هم‌سن‌وسالا و مصرف تفریحی مواد، همشون عوامل خطر برای مصرف مواد هستن. آگاهی از این خطرات می‌تونه کمک‌تون کنه تا اقداماتی برای جلوگیری از مصرف مواد انجام بدید. درمان مشکلات سلامت روان هم می‌تونه تو پیشگیری نقش داشته باشه. اگه از مواد برای تفریح استفاده می‌کنید، از داروهای تجویزی سوءاستفاده می‌کنید یا برای مست شدن مواد مصرف می‌کنید، با دکترتون دربارهٔ گزینه‌های درمان صحبت کنید. اگه شما یا یکی از عزیزانتون با مصرف مواد یا اعتیاد سروکله می‌زنید، با خط ملّی کمک به سوءاستفاده از مواد و خدمات سلامت روان (SAMHSA) به شمارهٔ ۱-۸۰۰-۶۶۲-۴۳۵۷ تماس بگیرید تا اطلاعاتی دربارهٔ حمایت و مراکز درمانی تو منطقه‌تونُ دریافت کنید. برای منابع بیشتر دربارهٔ سلامت روان، به پایگاه دادهٔ خط ملّی کمک ما مراجعه کنید.