واکنش ذاتی چیه؟ از خندیدن تا ترسیدن، چطور یاد می‌گیریم؟

واکنشِ ذاتی در شرطی‌سازیِ کلاسیک

تو شرطی‌سازیِ کلاسیک، واکنشِ ذاتی، یه واکنشِ یاد‌نگرفته‌ست که به‌طورِ طبیعی، در پاسخ به یه تحریکِ ذاتی رخ می‌ده. مثلاً، اگه بوی غذا، تحریکِ ذاتی باشه، احساسِ گرسنگی در جواب به بوی غذا، یه واکنشِ ذاتی به حساب میاد. این واکنش، نیازی به یادگیریِ قبلی نداره و خودبه‌خود و غیرارادی به یه تحریکِ خاص، جواب میده.

نگاهی کلی به شرطی‌سازیِ کلاسیک

شرطی‌سازیِ کلاسیک، فرآیندیه که طی اون، یه واکنش با جفت‌کردنِ یه تحریک با یه چیز دیگه که به‌طورِ طبیعی و خودکار، یه واکنش رو برمی‌انگیزه، شرطی میشه. واکنشِ ذاتی، واکنشیه که آدما به یه تحریکِ ذاتی دارن. مثلاً، یه واکنشِ ذاتی می‌تونه ترسیدن وقتی یه صدای بلند میاد باشه. شرطی‌سازیِ کلاسیک می‌تونه یه ابزارِ قدرتمند برای یادگیری و تغییرِ رفتار باشه. فهمیدنِ جنبه‌های مختلفِ فرآیندِ شرطی‌سازی، مثلِ واکنشِ ذاتی، می‌تونه بهتون کمک کنه که بهتر بفهمید این فرآیند چطور می‌تونه روی رفتارتون اثر بذاره.

یادگرفتن از طریق مثال‌ها

یکی از بهترین راه‌ها برای این‌که درباره‌ی واکنشِ ذاتی (و بقیهٔ بخشای این فرآیند) یاد بگیرید، اینه که به چند تا مثال از زندگی‌تون فکر کنید.

مثال‌هایی از واکنش‌های ذاتی

تا حالا شانسی دستتون به یه قابلمهٔ داغ خورده و سریع دستتونو کشیدین عقب؟ اون واکنشِ فوری و یاد‌نگرفته، یه مثالِ عالی از واکنشِ‌ذاتیه. این واکنش، بدون هیچ یادگیری یا آموزشی اتفاق می‌افته. چند تا مثالِ دیگه از واکنش‌های ذاتی اینان:

• گاز گرفتن در اثرِ دردِ بعد از نیشِ زنبور
• کشیدنِ دست بعد از لمسِ یه صفحه‌ی داغِ توی فِر
• پریدن وقتی یه صدای بلند میاد
• تکون دادنِ پا در جواب به ضربه‌ی دکتر به زانو
• ترشحِ بزاق در جواب به طعمِ ترش
• عقب‌کشیدن از یه سگِ غرّان
• احساسِ گرسنگی وقتی بوی غذای خوشمزه میاد
• بستنِ چشم‌ها در جواب به نورِ شدید
• اخم کردن وقتی احساسِ ناراحتی می‌کنید
• خندیدن وقتی یه جوکِ خنده‌دار می‌شنوید
• تجربه‌ی واکنشِ «جنگ یا فرار» وقتی با تهدید یا خطر توی محیط مواجه می‌شید

تو هرکدوم از مثالای بالا، واکنشِ ذاتی به‌طورِ طبیعی و خودکار رخ می‌ده. محققا فهمیدن که داشتنِ یه واکنشِ ذاتی قوی‌تر به تحریکاتِ ناخوشایند، می‌تونه پیش‌بینی‌کننده‌ی شرایطِ مربوط به ترس و ایمنی باشه، از جمله شرایطِ مربوط به آسیب و اضطراب مثل اختلالِ استرسِ پس از حادثه (PTSD).

واکنشِ ذاتی توی شرطی‌سازیِ کلاسیک

مفهومِ واکنشِ ذاتی، اولین بار توسط یه فیزیولوژیستِ روسی به اسم ایوان پاولف کشف شد.

تحقیقاتِ پاولف توی سیستمای گوارشیِ سگا

توی تحقیقاتش روی سیستمای گوارشی سگا، پاولف متوجه شد که حیوونایِ آزمایشش، هربار که غذا دریافت می کردن، شروع به ترشحِ بزاق می‌کردن. اون دید که وقتی یه زنگی به صدا درمی‌اومد، این حیوونا درنهایت، فقط با شنیدنِ صدای زنگ هم شروع به ترشحِ بزاق می‌کردن. توی آزمایشِ کلاسیکِ پاولف، غذا به‌عنوانِ محرکِ ذاتی (UCS) شناخته میشه. این محرک، به‌طورِ طبیعی و خودکار یه واکنش رو تحریک می‌کنه. ترشحِ بزاقِ سگای پاولف در جواب به غذا، یه نمونه از واکنشِ ذاتی‌ئه.

محرکِ شرطی و واکنشِ شرطی

با تکرارِ هم‌زمان کردنِ یه محرکِ شرطی (صدای زنگ) با محرکِ ذاتی (غذا)، این حیوونا درنهایت شروع کردن به ربط دادنِ صدای زنگ با رسیدنِ غذا. توی این مرحله، ترشحِ بزاق در جواب به صدای زنگ، به‌عنوانِ واکنشِ شرطی شناخته میشه.

تفاوت بین واکنشِ ذاتی و واکنشِ شرطی

برای این‌که بتونید فرقِ بین واکنشِ ذاتی و واکنشِ شرطی رو بفهمید، چند تا نکته‌ی مهم رو در نظر داشته باشید:

• واکنشِ ذاتی طبیعی و خودکاره.
• واکنشِ ذاتی، ذاتیه و نیازی به یادگیریِ قبلی نداره.
• واکنشِ شرطی، فقط بعد از این‌که ارتباطی بین UCS و CS ایجاد شد، اتفاق می‌افته.
• واکنشِ شرطی، یه واکنشِ یادگرفته‌شده‌ست.

مثلاً، شما به‌طورِ طبیعی، وقتی داری پیاز خرد می‌کنید، اشکتون درمیاد. موقعی که دارید شام درست می‌کنید، به موسیقی گوش می‌دید، و متوجه می‌شید که معمولاً همون آهنگو پخش می‌کنید. درنهایت، می‌فهمید که وقتی اون آهنگو که معمولاً موقع درست کردن غذا پخش می‌کنید، می‌شنوید، یهو اشکتون درمیاد. توی این مثال، بخارایِ ناشی از پیاز، نمایانگرِ محرکِ ذاتی هستن. این بخارا، به‌طورخوکار و طبیعی، واکنشِ اشک‌ریزی رو تحریک می‌کنه که همون واکنشِ ذاتی‌ست. بعد از چندبار ارتباط بین یه آهنگِ خاص و محرکِ ذاتی، خودِ اون آهنگ، درنهایت شروع به اشک ریختن می‌کنه.

از بین رفتن و تاثیرش رو واکنشای شرطی

حالا چی می‌شه وقتی محرکِ ذاتی دیگه با محرکِ شرطی همراه نباشه؟ وقتی محرکِ شرطی به تنهایی، بدون محرکِ ذاتی ارائه بشه، واکنشِ شرطی، درنهایت کم میشه یا از بین میره، پدیده‌ای که بهش میگن از بین رفتن. مثلاً، توی آزمایشِ پاولف، زنگ زدن بدونِ ارائه‌ی غذا، درنهایت منجر این شد که سگا دیگه در جواب به زنگ، بزاق ترشح نکنن. با این حال، پاولف فهمید که از بین رفتن باعث نمیشه که موضوع به حالتِ ذاتیِ قبلی برگرده. توی بعضی موارد، اگه یه مدتی بگذره و بعد یهو محرکِ شرطی دوباره معرفی بشه، می‌تونه منجر به بازیابی خودبه‌خودیِ واکنش بشه.

شرطی‌سازیِ عملی در مقابل شرطی‌سازیِ کلاسیک

توی این‌جا، ما تفاوتایِ بین شرطی‌سازیِ عملی و شرطی‌سازیِ کلاسیک رو بررسی می‌کنیم.